Khi một tác phẩm thuần phong vị Việt chiến thắng trên đấu trường văn học quốc tế

Có gì trong The Mountain Sing?

Trong câu chuyện trải dài hơn 350 trang sách, Nguyễn Phan Quế Mai đã vẽ nên bức chân dung gia đình phức tạp trong gần một thế kỷ tiến trình lịch sử, từ thời Pháp thuộc, khi chính quyền cộng sản Việt Minh lên nắm chính quyền, sự chia cắt giữa hai miền đất nước,… và những dư âm của chiến tranh Việt Nam còn vang vọng đến tận ngày nay.

Cuốn sách là bản hợp xướng của nhiều giọng nữ, được kể xen kẽ giữa bà Diệu Lan, sinh năm 1920 và cô cháu gái Hương, sinh năm 1960. Bà Diệu Lan là trụ cột của gia đình; khi những người đàn ông trong nhà – cha bà, chồng bà, chồng, anh trai, con trai – đều vắng bóng do chiến tranh, bà đã vượt qua những biến động lịch sử và bể dâu cuộc đời bằng tinh thần tự lực, tháo vát, linh hoạt cùng tấm lòng nhân ái. Trước thời cải cách kinh tế, bà buộc phải tham gia vào nền kinh tế chợ đen để nuôi sống gia đình. Bà truyền lại những cuốn văn học lậu của Mỹ cho cháu gái, hy vọng sẽ mở mang tri thức cho Hương, và tình mẫu tử không suy suyển dành cho người con trai chiến đấu trong Quân đội Nam Việt Nam thân Mỹ. Những hành động của bà Diệu Lan đã phản ánh chân thực nhất định nghĩa “độc lập” mà bà cho là phải.

Nhìn lại chiến tranh Việt Nam

Sinh năm 1973 tại Bắc Việt Nam, Nguyễn Phan Quế Mai cùng gia đình đã chuyển đến sống tại miền Nam khi bà 6 tuổi. Sau khi giành được học bổng du học đại học tại Úc, bà theo đuổi sự nghiệp viết lách nhằm đào sâu và kiến giải những hậu quả tâm lý xã hội lâu dài tác động đến những bên tham gia vào chiến tranh Việt Nam. Chính điều này mang lại cho bà ngòi bút sắc sảo và lối diễn đạt duyên dáng khi khắc họa những sự thật mâu thuẫn về chiến tranh, tha hương và bản chất con người.

Cuốn sách khiến chúng ta nhìn nhận “kẻ thù” không như một bản thể trừu tượng hay quái ác, mà là con người bằng xương bằng thịt, thậm chí là người thân thương quen thuộc. Chiến tranh Việt Nam không chỉ là một cuộc chiến về ý thức hệ giữa những quốc gia khác nhau, mà còn là một cuộc nội chiến – đôi khi là trong gia đình. Một nhân vật đã trầm ngâm, “Liệu tôi có thể giết chết anh em máu mủ của mình để cứu mạng anh em đồng chí?”

Liệu The Mountains Sing có thể vượt qua rào cản dịch thuật và kiểm duyệt?

The Mountains Sing được nhà thơ Nguyễn Phan Quế Mai đề tặng cho người bà đã mất trong nạn đói lớn những năm 40 khi quân đội Nhật chiếm đóng Việt Nam, cho người ông đã mất vì chính sách cải cách ruộng đất khắc nghiệt những năm 1955, cho người chú đã “chôn vùi tuổi trẻ trong cuộc chiến”, cũng như hàng triệu người Việt Nam – và những người không phải người Việt Nam – đã chết trong chiến tranh.

Tác giả cho biết lý do bà quyết định viết The Mountains Sing bằng tiếng Anh là để đạt được một “khoảng cách an toàn” – chỉ có được khi sử dụng một ngôn ngữ không phải tiếng mẹ đẻ. Khoảng cách này cần thiết để tiếp cận và chiêm nghiệm lại lịch sử hỗn độn một cách điềm tĩnh, minh xác. Đồng thời, sử dụng tiếng Anh cũng cho phép bà giới thiệu tới độc giả Mỹ một bức chân dung cảm động về “kẻ thù cũ” của họ – Bắc Việt Nam.

Bên cạnh việc miêu tả những hậu quả thảm khốc của chiến tranh, The Mountains Sing nêu lên quan điểm: hệ tư tưởng Mác-xít chính là điều buộc công dân Việt Nam và những người thân trong gia đình đứng trước việc lựa chọn hoặc trở thành kẻ phản bội, hoặc làm người yêu nước. Tác phẩm quả quyết về quyền tiếp thu thông tin, tự do tư duy và hành động trên tấm phông nền di sản văn hóa giàu đẹp và nhân ái của dân tộc. Tuy nhiên, việc The Mountains Sing liệu có gặp phải rào cản về dịch thuật và kiểm duyệt trước khi đến tay độc giả tại Việt Nam vẫn là một câu hỏi còn bỏ ngỏ.